Caroline for president (-commissaris)!

Indirect is de verkiezingsuitslag van de Provinciale Staten ook bepalend voor de samenstelling van de Eerste Kamer, zeg maar de (extern) toezichthouder van de BV Nederland. Wordt het tijd om ook verkiezingen voor raden van commissarissen te gaan houden? De landslide-zege van BBB bevat in elk geval een belangrijke les voor toezichthoudend Nederland.

‘Wat is hier gebéurd?’ In de reactie van Caroline van der Plas op de monsterzege van haar BoerBurgerBeweging (BBB) bij de Provinciale Statenverkiezingen klonk zowel ongeloof als triomf en daadkracht door. De megawinst van BBB leidt niet alleen in de lokale politiek tot een aardverschuiving, maar is ook een steen – of liever gezegd een rotsblok – die de Haagse Hofvijver flink in beroering brengt en het water gevaarlijk hoog tegen het Torentje van de minister-president doet aanklotsen. Van der Plas gebruikte het nieuwe soortelijk gewicht van haar partij meteen om zich te laten gelden: ‘De trein in Den Haag dendert maar door. Wij gaan die stoppen.’

Latente onvrede

Daarmee verwees de BBB-voorvrouw niet alleen naar het stikstofbeleid, maar ook naar de latente onvrede bij de Nederlandse burger: 46 procent van de kiezers greep de Statenverkiezingen aan om een proteststem uit te brengen tegen het kabinet, volgens een opinieonderzoek van Ipsos, in opdracht van de NOS. De voornaamste reden om tegen het kabinet te stemmen: onbekwaamheid van de bestuurders (andere redenen zijn: het stikstofbeleid, klimaatbeleid, de gezondheidszorg en immigratie).

Elite versus gewone burger

Driekwart van de tegenstemmers bestaat overigens uit BBB- en Forum-stemmers, maar het is een belangrijk en een niet te negeren signaal. De Randstad versus de rest van Nederland, de elite versus de gewone burger, de Haagse kaasstolp versus het leven van alledag, waarin mensen ongelovig naar hun kassabon bij de supermarkt, hun energierekening of de maandelijkse afschrijving van de huur staren. (We herhalen de verkiezingsretoriek van sommige partijen nog maar even.) De zege van BBB is veelzeggend en ondergraaft het huidige kabinetsbeleid en de stabiliteit van de coalitie.

Senaat opgeschud

De uitkomst van de Provinciale Statenverkiezingen bepaalt niet alleen de samenstelling van de colleges van Gedeputeerde Staten. De nieuwe Statenleden kiezen in mei ook de 75 leden van de Eerste Kamer. Met de grote verkiezingswinst van BBB (vanuit het niets naar 17 zetels) wordt de senaat flink opgeschud. De coalitiepartijen hadden met 32 zetels al geen meerderheid in de Eerste Kamer, maar nu daar nog maar 22 zetels van overblijven wordt het gat wel heel groot en raakt de positie van kabinet Rutte-IV in de senaat verder verzwakt.

Geen Willem II aan de muur

De regeringsfracties (VVD, D66, CDA en de ChristenUnie) zullen dus intensief moeten gaan samenwerken met de nieuwkomers in de oppositie om een meerderheid van 38 zetels te verkrijgen voor kabinetsplannen. Dat kan rechtsom met BBB. Linksom, met PvdA en GroenLinks, die samen 15 zetels in de Eerste Kamer krijgen, levert niet de vereiste meerderheid op. Misschien kan de ene zetel van Volt daar nog uitkomst bieden. Overigens vergadert de senaat momenteel in een moderne zaal, zonder de bekende groene bankjes en het portret van Willem II, nu het Binnenhof wordt verbouwd. Dat moet het gevoel van magie voor kersverse senatoren toch enigszins wegnemen. Aan de andere kant past die no-nonsense omgeving misschien juíst goed bij de dito BBB en heeft het een onmiskenbare symbolische waarde: ook de bestuurlijke elite zit nu gewoon onder een systeemplafond.

BBB-commissarissen?

Overigens bevindt zich onder de senatoren traditioneel een behoorlijk aantal (beroeps)commissarissen en -toezichthouders, die buiten de politiek het bestuur van bedrijven en semipublieke organisaties controleren. Zowel de rol van senator als die van commissaris of toezichthouder is een parttime functie. We zijn benieuwd of zich ook onder de nieuwe BBB-senatoren commissarissen en toezichthouders bevinden.

Rutte als ceo, Kaag als cfo

Ook in taakstelling zou je de senaat een beetje kunnen vergelijken met een raad van commissarissen, die toezicht houdt op het kabinet, met Mark Rutte als ceo en Sigrid Kaag als cfo. De Eerste Kamer controleert (naast de Tweede Kamer) op hoofdlijnen het beleid van de regering, zeg maar het bestuur van de BV Nederland. Ook kijkt de Eerste Kamer naar de samenhang van de regeringsplannen, net zoals een rvc toezicht houdt op doelstellingen en strategie. De Eerste Kamer is ook medewetgever: de senaat moet alle wetsvoorstellen uiteindelijk goedkeuren of kan deze verwerpen. Net zoals een rvc tegen plannen van het bestuur kan stemmen.

Wekelijks vergaderen

Maar er zijn ook verschillen tussen toezicht houden op de regering en toezicht houden op organisaties. De Eerste Kamer vergadert wekelijks en lijkt daarmee dichter op de dagelijkse gang van zaken te zitten dan de leden van een raad van commissarissen of raad van toezicht, die doorgaans slechts een paar keer per jaar bij elkaar komen. Tegelijkertijd staat de Eerste Kamer juist op meer afstand: de Tweede Kamer fungeert immers als de directe controleur van de regering, bespreekt alle beleidsonderwerpen en begrotingshoofdstukken, roept regelmatig ministers naar het parlement om uitleg te geven of verantwoording af te leggen, stelt veelvuldig vragen en dient moties in, kan wetsvoorstellen indienen en amenderen, heeft enquêterecht en kan een kabinet ten val brengen.

Indirecte macht

Daarmee zou je de Eerste Kamer misschien meer als een externe toezichthouder kunnen zien. De senaat stelt zich in de regel terughoudend op, maar heeft wel degelijk (indirecte) macht, via het wegstemmen van wetsvoorstellen. Zeker nu de positie van de coalitiepartijen is verzwakt, kan de senaat als politiek instrument worden gebruikt door de oppositiepartijen in de Tweede Kamer. Die kunnen amendementen afdwingen door te dreigen dat hun partijgenoten in de Eerste Kamer het wetsvoorstel anders zullen afstemmen. Zo wist de oppositie de koppeling van de AOW aan de verhoging van het minimumloon erdoor te krijgen. Pikant is dat de Eerste Kamer zich nog over de Pensioenwet moet buigen, terwijl de BBB in de Tweede Kamer tegenstemde.

Eerste Kamer rechtstreeks kiezen?

Zoals gezegd, worden de leden van de Eerste Kamer indirect gekozen (door de Statenleden). Volgens de eerdergenoemde Ipsos-peiling zijn vooral de BBB-stemmers voorstander van een rechtstreeks gekozen Eerste Kamer (70 procent), bij de gemiddelde stemmers is dat 51 procent, toch ook nog de helft. Ook de governance rondom de samenstelling van de senaat wordt dus steeds sterker ter discussie gesteld en is wellicht ook niet meer van deze tijd. Op Parlement.com wordt het waarom van de getrapte verkiezingen als volgt uitgelegd: ‘De gedachte was lange tijd dat Eerste Kamerleden, doordat zij niet rechtstreeks door de burgers worden gekozen, wat verder van de dagelijkse politiek af kunnen staan en zich wat onafhankelijker kunnen opstellen dan Tweede Kamerleden. Tegenwoordig nemen “lijsttrekkers” voor de Eerste Kamer deel aan debatten (zelfs al voorafgaand aan de Statenverkiezingen).’ De panelen lijken dus al aan het schuiven.

Breder mandaat dan alleen aandeelhouder

Welke lessen kunnen we uit dit alles trekken voor de raad van commissarissen of raad van toezicht? Allereerst de governance. Leden van rvc’s en rvt’s kunnen niet worden gekozen, niet eens indirect. Zij worden voorgedragen door hun medetoezichthouders (coöptatie) – bij structuurvennootschappen voor een derde door ondernemingsraden – en benoemd door de aandeelhouders. De wettelijke taakstelling en het mandaat van commissarissen en toezichthouders is echter breder dan het behartigen van de belangen van alleen aandeelhouders. Het gaat om de belangen van een veel grotere groep stakeholders.

Gekozen rvc?

Misschien wordt het daarom tijd om ook verkiezingen te gaan houden voor de mensen die toezicht houden op het Nederlandse bedrijfsleven. Zeker als de grote impact op de samenleving en de maatschappelijke zorgplicht van bedrijven in beschouwing wordt genomen. Denk bijvoorbeeld aan de winsten die bijvoorbeeld olie- en gasbedrijven, energiebedrijven en supermarktketens momenteel maken, die vooral ten goede komen aan de aandeelhouders en niet aan medewerkers of de consument. Misschien zou een ‘gekozen’ rvc andere afwegingen maken. Als Nederlanders kunnen stemmen voor de besturen van waterschappen (waarvan niemand de kandidaten kent), kunnen ze dat ook voor rvc’s en rvt’s. Een aantal commissarissen is overigens al bekend bij het grote publiek. Sinds de discussie over topsalarissen zijn sommigen household names geworden.

‘Nu allemaal koppen dicht!’

De tweede les voor rvc’s en rvt’s is te trekken uit de afrekening van het zittende kabinet door de burger. Politiek Den Haag heeft onvoldoende oog gehad voor gewone man en vrouw, niet genoeg geluisterd. De kloof tussen burger en politiek is de afgelopen jaren alleen maar groter geworden. BBB-lijsttrekker Caroline van der Plas verklaarde de onvrede in den lande in een interview voor NU.nl zo:

‘Mensen willen zich gehoord en gezien voelen. Ik krijg honderden mails per dag, zo'n veertienhonderd per week. Veel van bezorgde burgers. Ik lees ze allemaal. Mensen die mij rechtstreeks aanspreken of een vraag stellen, probeer ik allemaal te beantwoorden. Ook als ik niets voor ze kan doen. Sommigen zijn verbijsterd dat ik überhaupt terugmail. Dat zijn ze niet gewend. Ik zeg niet dat ik de enige politicus ben die dat doet, hoor.’ Uit hetzelfde interview: ‘Misschien dat die mensen denken: zij zou iets aan die onvrede kunnen doen. Want zij zit al twee jaar in de politiek en is nog hetzelfde als op dag één. Geen pumps, geen jargon, benaderbaar.’ Ook bij Nederlanders met een Turkse of Marokkaanse achtergrond weet Van der Plas met haar what you see is what you get-uitstraling tot haar eigen verbazing een snaar te raken: ‘Ik hoorde van iemand uit de Turkse gemeenschap dat men in die cultuur van stevige vrouwen houdt. Iemand die met haar hand op tafel slaat en zegt: “nu allemaal koppen dicht.”’

Taal van gewone mensen

Hoe groot is de kloof tussen rvc’s/rvt’s met de medewerkers, klanten, patiënten of leerlingen van de organisaties waarop ze toezicht houden? Kennen ze de stakeholders alleen uit de verplichte materialiteitsanalyse voor het jaarverslag? Of weten ze wat er wérkelijk leeft? Vormt de raad een elitair gezelschap, of spreken ze de taal van de gewone mensen, aan wie ze hun mandaat ontlenen en die uiteindelijk de macht hebben om het bedrijf zijn license to operate te verlenen of juist in te trekken? Die commissarissenverkiezingen… ze zouden ook meteen mooi kunnen bijdragen aan meer diversiteit in het toezicht. Caroline for president(-commissaris)! Zo ver zal het waarschijnlijk nooit komen, maar de uitslag van de Provinciale Statenverkiezingen is ook voor commissarissen en toezichthouders wel degelijk een keiharde reality check.