Psycholoog in RvC?!

‘Het beroep van toezichthouder is voor afgestudeerde psychologen een interessant beroepsperspectief.’ Opeens was ze daar prominent in de media: Naomi Ellemers. Sociaal psycholoog.

In een NRC-zomeravondgesprek met Rijdende Rechter John Reid bijvoorbeeld. ‘Als mannen besluiten te gaan knokken, dan leggen de vrouwen het af. Daar ben ik me vaak van bewust.’ Ook op de site van Executive Finance kwam ze voorbij en daarna in het FD. Ellemers zit sinds een jaar in de raad van commissarissen van PwC. Ze is van mening dat ze vanuit haar rol als sociaalpsycholoog een waardevolle toevoeging kan zijn in de bestuurskamer. ‘Mensen zijn niet in staat om volledig objectief een oordeel te vellen.’

Vragen stellen over gedrag

Ellemers is Spinozawinnaar en deed onderzoek naar macht en statusverschillen, diversiteit in organisaties, ethisch klimaat en werkmotivatie. In Executive Finance zegt ze: ‘In de ideale situatie zit permanent een psycholoog in de raad. Die zal vaker vragen stellen over gedrag. Dan went men eraan en gaat men misschien ook anders kijken naar zichzelf en anderen. Een psycholoog kan vanuit een wetenschappelijke achtergrond ervaringen duiden en aanwijzingen geven voor effectief gedrag, ook in het aansturen van personeel.’

Gespannen omstandigheden, hogere hartslag, andere besluitvorming

Zelfreflectie, vervolgt Ellemers, is een zeldzaam fenomeen onder commissarissen. Juist daarin kan een psycholoog het verschil betekenen. ‘Het blijft in bestuurskamers vaak beperkt tot het reflecteren op eigen gedrag, vanuit een groot geloof in het gezonde verstand. Maar in psychologisch laboratoriumonderzoek zien we dat we onszelf niet volledig kunnen begrijpen door er hardop over na te denken. Met introspectie alleen kom je er niet. Hersenactiviteit, hartslag, bloeddruk en hormoonhuishouding maken typische wisselingen door wanneer mensen aan besluitvorming werken onder bijvoorbeeld gespannen of juist ontspannen omstandigheden. Die onderlaag van lichamelijke activiteit heeft sterke invloed op het gedrag. Daar zijn we ons niet altijd van bewust.’

Erkennen feilbaarheid blijft lastig

Volgens Ellemers spelen emoties dan ook een significant grotere rol dan gedacht bij besluitvorming. Ellemers: ‘Mensen zijn niet in staat om volledig objectief een oordeel te vellen. We hebben een beeld en vinden de informatie erbij die dat bevestigt. Emoties spelen een grotere rol bij besluitvorming dan veel mensen denken. En dat schakel je echt niet uit met meer professionaliteit. Het erkennen van onze feilbaarheid is een belangrijke stap, en vaak een lastige.’

Kennis menselijk gedrag ontbreekt

In het FD wordt Ellemers opgevoerd in relatie tot de AFM. Volgens de krant kijken sinds de kredietcrisis financieel toezichthouders verder dan de cijfers en de regels. Om mogelijk nieuw onheil tijdig te signaleren, worden nu zaken als cultuur en gedrag meegewogen. Lastige begrippen en daarom zoekt de AFM steun bij de wetenschap, schrijft het FD. De AFM gaat samenwerken met de afdeling Sociale- en Organisatiepsychologie van de Universiteit Utrecht, de universiteit van Ellemers. Studenten gaan bij de gedragstoezichthouder afstudeeropdrachten doen. Omgekeerd helpen wetenschappers uit Utrecht de AFM bij de ontwikkeling van methodes en technieken om gedrag en cultuur bij organisaties te beoordelen. Naomi Ellemers zegt in het FD onder meer:

• ‘Als er problemen in een organisatie zijn, werden tot nu toe vaak individuen bestraft in de verwachting dat het probleem daarmee is opgelost. Vaak is het probleem veel groter en draait het om factoren als de samenstelling van het team, het soort leiding, de prikkels. De bestaande expertise bij de toezichthouder bestaat vooral uit economen en juristen. De kennis van psychologie, de wetenschap van menselijk gedrag ontbreekt.’
• ‘Het beroep van toezichthouder is voor afgestudeerde psychologen een interessant beroepsperspectief.’
• ‘Samenwerken is vaak belangrijk om als bedrijf betere prestaties te leveren. Maar hoe stimuleer je samenwerking als je mensen beloont op basis van individuele prestaties? Het bredere geheel van hoe werk is ingericht, bepaalt het succes. Dat besef dringt steeds meer door. Psychologen van DNB worden inmiddels weggekocht door grote financiële instellingen, Wieke Scholten gaat van DNB naar RBS in Londen. Zij worden ook uitgenodigd voor lezingen in New York en Frankfurt. Ik merk een kentering in het denken over deze zaken.’

Psycholoog belangrijk voor toezicht op cultuur

De idee van een psycholoog in de RvC sluit mooi aan op twee trends. Allereerst lijkt het een uitgelezen kans voor meer vrouwen in het toezicht. Dat lukt nog altijd mondjesmaat en juist in de hoek van de psychologie zijn er veel vrouwen te vinden. Het sluit ook naadloos aan op de bevindingen van Jaap van Manen en de Monitoring Commissie. Daarin wordt nadrukkelijk gepleit voor waardecreatie op de lange termijn, beter risicomanagement en een cultuur die past bij langetermijnvisies. Met name op het gebied van cultuur kan een psycholoog natuurlijk een belangrijke rol vervullen.

Vinger aan de pols

Het komt misschien ook tegemoet aan de wens van Frank van den Heuvel, die elders in dit e-zine pleit voor een vijfde rol van commissarissen. Hij wil dat deze naast toezichthouder, werkgever, adviseur en aandrager van een goed netwerk een commissaris ook het DNA van de organisatie bewaakt. Typisch een domein voor de psycholoog om vinger aan de pols te houden. Ook in relatie tot boardroom dynamics - hoe gaan mensen met elkaar om in de board - kan een psycholoog een gouden greep zijn. Er zijn vast genoeg argumenten te verzinnen om tégen een psycholoog in de RvC te zijn, maar de gedachte om het wel te doen, is een boeiende. PwC heeft het dus al aangedurfd. Ellemers vormt er een mooi koppel met mensen als oud-bankier Jan Maarten de Jong, Nout Wellink, Yvonne van Rooy en Annemarie Jorritsma. Het kan dus wel.

Wie moet Gerrit Zalm opvolgen?

Ondertussen heeft Gerrit Zalm aangegeven op te stappen als topman van ABN Amro. De RvC zoekt naarstig naar een opvolger. Moet die intern of extern worden geworven? Is een interne kandidaat niet te veel verweven met het verleden van de bank? Een psycholoog zou vanuit de RvC een prachtige bijdrage kunnen leveren aan het zoeken naar een waardig opvolger.

Commissaris nr. 14

Bij Ajax hadden ze in de persoon van ‘Nummer 14’ jaren hun eigen onnavolgbare psycholoog/filosoof in huis. De huidige RvC van Ajax heeft het bewaken van het DNA hoog in het vaandel: geen schulden meer maken en de jeugd de kans geven. Toch gebeurde daar iets opmerkelijks. Ajax-trainer Peter Bosz legde in De Telegraaf uit waarom topspeler Hakim Ziyech pas werd gehaald, nadat er serieuze belangstelling was voor Riechedly Bazoer en Lasse Schöne én niet voor Ajax-FK Rostov. ‘Toen ik kwam, heb ik ook met de raad van commissarissen gesproken en die heeft me heel duidelijk uitgelegd dat dit (kost gaat voor de baat uit, red.) bij Ajax in het verleden vaak is gebeurd’, hoorde Bosz. ‘Vervolgens heeft de RvC gezegd: dit gaat niet meer gebeuren, vanaf nu eerst verkopen en dan kopen. Je zal begrijpen dat ik mijn selectie het liefst compleet heb als ik begin.’

Voer voor psychologen

Wonderlijk is dat Schöne en Bazoer bleven, maar Ziyech toch kwam voor meer dan tien miljoen. Nu had Ajax genoeg in kas, maar kennelijk heeft de RvC de druk van de supporters niet kunnen weerstaan. Wat er precies is gebeurd aan de RvC-tafel, is onbekend en voer voor psychologen. Misschien zou de RvC van Ajax mee moeten doen aan het onderzoek van Jaap van Manen waarin geprobeerd wordt inzichtelijk te maken hoe raden van commissarissen en raden van toezicht omgaan met kritische situaties? Dat zijn uitzonderlijke situaties, die een grote impact hebben. Een kritische situatie is daarmee memorabel. De komst van Ziyech was in elk geval voor de supporters van Ajax uitermate memorabel. Naomi Ellemers aan de RvC van Ajax toevoegen zou – zeker in de conservatieve voetbalwereld - helemaal memorabel zijn.