Wegwijs in de complexe pensioenwereld

Congresverslag

Een pensioenakkoord is er nog niet, maar de Atlas Governance Pensioenfondsen ligt er inmiddels wél. Onlangs werd het eerste exemplaar overhandigd aan SZW-minister Wouter Koolmees. De bijeenkomst vormde een dwarsdoorsnede van de vele ontwikkelingen waarmee pensioenbestuurders en -toezichthouders worden geconfronteerd: van sleutelfuncties tot maatschappelijke verantwoordelijkheid en de noodzaak tot consistentie in de bestuurskamer.

‘Kom terug aan tafel!’, luidt de tekst op het spandoek aan de Malietoren, het kantoor van werkgeversvereniging VNO-NCW. Een oproep aan de vakbonden om terug te keren naar de onderhandelingstafel en na ruim acht jaar eindelijk met alle betrokken partijen tot een akkoord te komen over een nieuw pensioenstelsel. Het woord ‘pensioenakkoord’ valt ook herhaaldelijk tijdens de bijeenkomst rond de presentatie van de Atlas Governance Pensioenfondsen, op een steenworp afstand van de Malietoren. Zo’n honderd pensioenbestuurders en -toezichthouders hebben de raadzaal van de Sociaal-Economische Raad SER weten te vinden om getuige te zijn van de officiële overhandiging van het eerste exemplaar van de Atlas aan minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en om bijgepraat te worden over de veranderingen in pensioenland.

Niet tevreden met een zesje

Pensioenbestuurders en -toezichthouders worden met heel véél veranderingen geconfronteerd, zo blijkt uit de inleiding van middagvoorzitter Mieke Groenewegen, directeur Pensioenuitvoering van APG Groep. Ze stapte ruim een jaar geleden over van de Rabobank naar de uitvoeringsorganisatie. Haar drijfveren: de grote maatschappelijke relevantie van de pensioensector, de complexiteit die ze wil helpen verminderen - ‘Ik gooide mijn UPO vroeger ook bij het oud papier’ - en de trots op ‘het beste pensioenstelsel ter wereld’, waarin 92% van de Nederlanders overigens geen vertrouwen heeft. Ze geven hun pensioenfonds slechts een magere 6,1. ‘Ik ben niet tevreden met een zesje’, stelt Groenewegen. ‘We hebben het als sector te ingewikkeld gemaakt, waardoor mensen het niet meer begrijpen, we stoeien al jaren over een pensioenakkoord en we communiceren niet goed met de deelnemers. Daar moeten we iets aan doen.’

Wie ben je of ken je?

Groenewegen ziet twee punten van verbetering. Allereerst de diversiteit in de pensioentop (of het gebrek eraan): van de 1600 pensioenfondsbestuurders is slechts 15 procent vrouw en 8 procent onder de veertig jaar jong. Groenewegen: ‘Die diversiteit moet omhoog, want hoe kun je besluiten nemen over doelgroepen die je niet bent of kent? We moeten pensioenbestuurders en -toezichthouders dus op een andere manier selecteren, opleiden en welkom heten.’ Het tweede punt is het vergroten van het vertrouwen bij de pensioendeelnemers door betere communicatie en de deelnemer te laten voelen dat het fondsbelang ook hún belang is en wederkerig: ‘We moeten helder communiceren: over het beleid, maar ook over onze fouten. We moeten mensen méénemen.’ Pensioenen: het gaat vaak gepaard met complexe afwegingen, erkent Groenewegen. ‘Soms moet je een besluit nemen vanuit het collectiviteitsidee, waarmee individuele belangen niet worden gediend. Maar je kúnt er met elkaar uitkomen.’

De jongste risico’s: extreem weer, biodiversiteit, migratie en cyberaanvallen.

Shaktie Rambaran Mishre, voorzitter Pensioenfederatie, neemt de zaal mee in een tour d’horizon langs alle belangrijke ontwikkelingen voor de pensioenwereld: demografisch (ontgroening, vergrijzing), financieel-economisch (inkomensontwikkeling) en een afnemende stabiliteit (meer pieken en dalen, die de solidariteit tussen oud en jong onder druk zetten). Verder een laag vertrouwen, meer regels en toezicht, toenemende transparantie, jongeren die zelf aan het stuur van hun pensioen willen zitten en snel willen weten wat hun aanspraken zijn (bijvoorbeeld via een app), nieuwe technologie en verantwoord beleggen. ‘Dit zijn trouwens alweer oude ontwikkelingen’, aldus Rambaran Mishre, om de zaal vervolgens de jongste risico’s voor de sector voor te schotelen, afkomstig uit het Global Risk Report van het World Economic Forum: extreem weer, afnemende biodiversiteit, toenemende migratie en cyberaanvallen.

Dilemma’s ontrafelen

Wat vraagt het adresseren van al die ontwikkelingen van pensioenbestuurders en -toezichthouders? Allereerst complementariteit van bestuursleden, aldus Rambaran Mishre, aansluitend bij de ambitie en de aard van het pensioenfonds: ‘Geen afvinkgedrag.’ Ze doelt op diversiteit in brede zin, bijvoorbeeld qua competenties (veel pensioenbesturen hebben momenteel behoefte aan IT-expertise) of in karakter: ‘Toezichthouders zijn van oudsher vaak behoudend en risicomijdend, terwijl we in een veranderende wereld juist ook behoefte hebben aan innovatieve geesten’, aldus Rambaran Mishre. Vertrouwensherstel bij de deelnemers vraagt bovendien om toezichthouders met empathisch vermogen, naast de rationeel denkers. Masculiene waarden moeten gezelschap krijgen van feminiene waarden.

Voorkom groupthink

Een tweede eis aan pensioenbestuurders en -toezichthouders is verandervermogen: niet afwachten, maar in de driver’s seat plaatsnemen, toekomstscenario’s verkennen en daarbij out of the box denken om je visie en strategie te ontwikkelen. Rambaran Mishre: ‘Durf als toezichthouder onzekerheid te accepteren. Dat is onwennig voor velen van ons, maar je kunt veel ontwikkelingen toch niet voorspellen. Dat maakt verandervermogen noodzakelijk.’ Rambaran Mishre deelt verder een aantal best practices voor het omgaan met bestuurlijke dynamiek. Allereerst: schep een inclusieve cultuur, waarin iedereen aan bod komt. Hier ligt een belangrijke rol voor de voorzitter. Ten tweede: voorkom groupthink, bijvoorbeeld door bij het delen van visies over een belangrijk punt, de meningen eerst op briefjes te laten schrijven en daarna te laten voorlezen. En tot slot: stimuleer en koester bespreekbaarheid. Rambaran Mishre: ‘Toezichthouders moeten vaardigheden ontwikkelen om dilemma’s te ontrafelen. Goede toezichthouders stellen daarbij aan het bestuur de vragen die de maatschappij later zal stellen.’

Sleutelfuncties: ‘Stel je eigen verhaal op en kijk welke expertise je al hebt’

Pensioenbestuurders en -toezichthouders hebben ook te maken met meer en veranderende regelgeving, Rambaran Mishre zei het al. Een voorbeeld daarvan is IORPII (Institutions for Occupational Retirement Provision Directive), de Europese richtlijn voor pensioenen. Deze is inmiddels zo’n drie maanden geleden omgezet in Nederlandse wetgeving. Een mooi moment om de balans op te maken: waar staat de pensioenwereld inmiddels met de implementatie van de wet en hoe zijn de ervaringen tot nu toe? Gisella van Vollenhoven, divisiedirecteur van extern toezichthouder De Nederlandsche Bank, stelt in haar inleiding een van de lastigste onderdelen van IORPII centraal: het verplicht inrichten van sleutelfuncties (risicobeheer, actuariaat en interne audit). ‘Wie is er al klaar met de inrichting?’, vraagt ze aan de zaal. Er gaan zo’n acht vingers de lucht in. Een toezichthouder van een ondernemingspensioenfonds licht de net afgeronde implementatie toe. Centraal daarin staan twee best practices: kijk eerst wat je al hebt aan functies/expertise op de genoemde terreinen, en: stel je eigen verhaal op, passend bij het fonds en de specifieke risico’s.

Complexe puzzels

Van Vollenhoven knikt goedkeurend: ‘Ja, denk zelf na en maak als fonds je eigen verhaal. Kijk naar de omvang en de expertise en het governancemodel van het bestuur en wat er al aanwezig is op het gebied van risicobeheer.’ Het inrichten van de interne auditfunctie is relatief nieuw en lijkt Van Vollenhoven daarom het lastigst. Sleutelfuncties moeten onafhankelijk en gescheiden van elkaar toezicht houden op de uitvoering van het pensioenbeleid. ‘Dat levert complexe puzzels op’, aldus Van Vollenhoven. Sommige fondsen beleggen de sleutelfuncties bij het bestuursbureau. ‘Maar heeft dat wel voldoende draagvlak, gezag en kennis & kunde?’, is de vraag die Van Vollenhoven daarbij stelt. Ze somt vervolgens een aantal best practices op voor het inrichten van de sleutelfuncties: begin op tijd, richt eerst de functies in (en kijk daarbij niet alleen naar de omvang van het fonds, maar ook naar de complexiteit: proportionaliteit) en kies pas daarna voor de personele invulling van de functies. Neem ook de tijd voor het eventueel opleiden van mensen om een sleutelfunctie te vervullen. ‘We hopen op een dialoog met jullie’, besluit van Vollenhoven, terwijl ze recht de zaal inkijkt. ‘Het is maatwerk dus er spelen veel fonds-specifieke aspecten mee. Motiveer je keuze duidelijk en toets deze bij ons als toezichthouder. Laten we samen de route bewandelen naar betere governance in de pensioensector.’ Een suggestie uit de zaal om de sleutelfunctie internal audit extern te beleggen, kan niet op steun van Van Vollenhoven rekenen: ‘De wet geeft daarvoor weinig ruimte. Bovendien gaat het om een sleutelfunctie: die wil je toch niet uitbesteden, maar intern hebben?’

In de kramp van risico’s, geld en vastgoed

Het is tijd voor de uitreiking van het eerste exemplaar van de Atlas Governance Pensioenfondsen. Voorafgaand daaraan geeft Winnie Sorgdrager, de nieuwe voorzitter van het Nationaal Register, haar visie op de uitdagingen die er liggen voor pensioenfondstoezichthouders. Ze verwijst daarbij naar de rapportage over de naleving van de Pensioencode 2017/2018. ‘Ondanks een opgaande lijn, komt uit de monitoring nog steeds serieuze kritiek naar voren op de governance. Er is dus nog ruimte voor verbetering. Ook de kwaliteit van de uitleg bij afwijking van de code kan nog omhoog.’ Een ander governancethema dat Sorgdrager na aan het hart ligt is diversiteit. ‘Pensioenfondsen lopen op dat gebied nog achter. Natuurlijk staat expertise voorop in het bestuur en toezicht, maar het wil er bij mij niet in dat daarmee geen bredere raden zijn samen te stellen. Bovendien is alleen kennis daarvoor een te smalle basis.’ Sorgdrager wijst ook op het belang van een maatschappelijke invalshoek in de besturen en toezichtorganen. ‘Door incidenten in de publieke sector zijn we in een kramp geraakt. We kijken vooral naar risico’s, geld en vastgoed. Die focus op de financiën en de risico’s is te eenzijdig. Juist pensioenfondsen hebben een plek in de samenleving en daaruit vloeit ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid voort.’

Veel kopjes koffie drinken

Na het in ontvangst nemen van de Atlas Governance Pensioenfondsen uit handen van Sorgdrager, gaat minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken en Werkgelegenheid kort in op belang en kwaliteit van bestuur en toezicht bij pensioenfondsen. ‘Ik zie een positieve ontwikkeling: er wordt hard gewerkt aan diversiteit, het managen van risico’s en het nemen van een brede verantwoordelijkheid, met oog voor niet-financiële thema’s. Laten we met elkaar dat harde werk voortzetten om de governance goed voor elkaar te krijgen.’ De agenda van de minister wordt voorlopig echter gedomineerd door een ander thema: het vlottrekken van het pensioenakkoord. Hoe staat het daarmee, wil de zaal graag weten. De minister kan niet anders dan zich op de vlakte houden: ‘Het huidige stelsel is niet houdbaar, daar ben ik van overtuigd. Ik zie bij de werkgevers en de politiek een breed draagvlak voor een stelselwijziging en bij de pensioenfondsen chagrijn over het niet kunnen indexeren. Het is niet makkelijk om tot overeenstemming te komen, maar ik ben optimistisch: de urgentie wordt gevoeld bij de onderhandelingspartners in de polder. Momenteel drink ik vooral veel kopjes koffie met alle partijen.’ Een andere vraag uit de zaal: welke maatschappelijke rol ziet de minister voor de pensioenfondsen? ‘Pensioenfondsen hebben een grote bak met geld: daarmee kunnen ze hun verantwoordelijkheid nemen op het gebied van bijvoorbeeld mensenrechten, arbeidsomstandigheden en milieu, ook in de keten. Zo’n 85 procent van de pensioenfondsen doet dat ook: een goede zaak. Ik ben daar dus positief over, maar er is ook nog winst te boeken.’

Angst en gevaar

Peter Robertson, coach & executive lecturer Nyenrode Business Universiteit, neemt de zaal mee vervolgens mee terug naar de dynamiek van de bestuurskamer, met zijn inleiding over angst en besluitvorming. Wat ís angst eigenlijk?, vraagt Robertson de zaal. Het antwoord volgens de aanwezige pensioenbestuurders en -toezichthouders: angst is een reactie op gevaar. Een logisch antwoord, maar genetisch en evolutionair is er geen directe relatie tussen angst en gevaar, aldus Robertson. Anders zouden onze voorouders nooit hebben overleefd: om kansen te pakken moet je immers risico’s durven nemen en dus gevaar lopen. Zonder het durven trotseren van gevaar zouden we ook nooit gaan exploreren: iets nieuws brengt immers eveneens gevaar met zich mee. Evolutionair hechten we als individu direct aan het vertrouwde. We worden angstig bij alleen zijn en vreemde, afwijkende situaties.

Goed toezicht = consistent toezicht

De volgende vraag die Robertson aan de zaal stelt: wat is de grootste fout die je als ouders of opvoeders kunt maken? Inconsistent zijn, klinkt het al snel. Waarom? Omdat het niet op één lijn zitten als vader en moeder afbreuk doet aan de veilige basis waar kinderen zo’n behoefte aan hebben. Voor onvoorspelbaar gedrag geldt hetzelfde, net als voor te streng, of juist te vrij volgens de regels opvoeden. Kinderen worden er onrustig van. Voor de bestuurskamer geldt hetzelfde: een inconsistente opstelling in besluitvorming, bestuur en toezicht, alles willen controleren, of juist alles laten gaan, leidt tot angst en onzekerheid. Van daaruit ontstaat weerstand (tegen verandering), ontevredenheid, manipulatief en politiek gedrag, focus op procedureel werken in plaats van op de inhoud en ingekeerdheid. Inconsistentie in besluitvorming, bestuur en toezicht vóelt niet als gevaarlijk, maar is dat dus wel, waarschuwt Robertson. Hetzelfde geldt voor te veel regels en structuur (traagheid), of juist te weinig (chaos, onveiligheid). Beide leiden tot onduidelijkheid of zelfs tot verlies van menselijke waarden. Goed bestuur en toezicht is dus consistent en weet precies goed te doseren op het gebied van regelgeving, betoogt Robertson. De bestuurders en toezichthouders in de zaal herkennen het geschetste beeld, al snel komen de cases los. Een van de aanwezige toezichthouders trekt de parallel nog wat verder door, met de overheid en de sociale partners als ouders en de pensioendeelnemers als kinderen. ‘De ouders weten vaak niet waar de kinderen behoefte aan hebben.’

Van compliance naar cultuur

Olaf Smits van Waesberghe, directeur van het Nationaal Register, blikt tot besluit terug op de bijeenkomst, die tegelijkertijd symbool staat voor de reis die het pensioentoezicht in de afgelopen jaren heeft gemaakt: ‘Van regels, codes en compliance en audits naar cultuur en gedrag en het verbinden van mensen aan een nieuwe, breed gedragen governance.’ Smits van Waesberghe is trots op de Atlas Governance Pensioenfondsen en op de totstandkoming daarvan (zie ook kader). Het moet een levend document zijn, benadrukt hij. ‘Laten we met elkaar alert zijn op actuele ontwikkelingen en nieuwe best practices ontwikkelen. Hopelijk kunnen we dan over een paar jaar zeggen dat we echt een statement in de sector hebben gemaakt.’

Wereldkaart voor pensioengovernance

De Atlas Governance Pensioenfondsen is de herziene versie en opvolger van de Toolkit(s) Governance Pensioenfondsen. De Atlas balt ruim tien jaar ervaring samen op het gebied van pension fund governance. De volgende thema’s worden uitgebreid behandeld: managementcyclus, inrichting pensioenfonds, stakeholdermanagent en risicomanagement. Er is zowel een gedrukte uitgave als een online versie, deze wordt voortdurend geactualiseerd en ontsluit bovendien leerzame thema-interviews, aanvullende kennis en informatie en een deskundigenvraagbaak. De Atlas is een uitgave van het Nationaal Register en is tot stand gekomen door bijdragen van APG Groep, Van Doorne, Mila Hoekstra, Kempen Capital Management, Mazars, Pensioenfederatie, SPO, Sprenkels & Verschuren en Vereniging Intern Toezichthouders Pensioensector.

Over de Atlas:

Mieke Groenewegen, APG Groep: ‘De Atlas is een handige gids om de weg te vinden in de complexe pensioenwereld en richtinggevend voor de agenda van bestuursvergaderingen.’

Mark de Wijs, directeur SPO: ‘De Atlas is een wereldkaart voor governance in pensioenland, met praktische handvatten, best practices en checklists.’

Winnie Sorgdrager, voorzitter Nationaal Register: ‘De Atlas is een handreiking voor pensioenbestuurders en -toezichthouders om de governance verder te professionaliseren. Er is door meer dan dertig governancespecialisten op het gebied van pensioenfondsen ruim anderhalf jaar gewerkt aan de Atlas, die ook nog eens prachtig is vormgegeven. De Atlas levert kennis op over een veelheid aan onderwerpen, waaronder integriteit en cultuur. Het citaat van de Amerikaanse zakenman en belegger Warren Buffett greep me meteen: “In looking for people to hire, you look for three qualities: integrity, intelligence and energy. And if they don’t have the first, the other two will kill you.”’

Bestel de Atlas of ga naar de online versie.