Spartaans toezicht en de vallende ster

Toezicht houdende bestuurders die moeten aftreden, kunnen die beslissing ervaren als een irrationele keuze van de toezichthouders, al of niet ingegeven door de waan van de dag. Een goede duiding van keuzes en uitgangspunten in de evaluatie kan voorkomen dat het gevoel van willekeur ontstaat en zorgen voor meer acceptatie van genomen besluiten, stelt Anke Brockmöller, senior adviseur GITP.

Mijn zoon, die in de brugklas zit, leert momenteel over de verschillende bestuursvormen van de oude Grieken. Aristocratie (bestuur door een groep edelen), tirannie (we hoeven de parallel met de huidige tijd denk ik niet te benoemen) en de opkomst van de democratie. Het schervengericht is daarin een aansprekend onderdeel: de Oudgriekse manier om een staatsgevaarlijk geachte burger voor tien jaar buiten de stadstaat te verbannen. De volksvergadering besliste hierin bij meerderheid van stemmen, waarbij scherven dienden als stembriefjes. De uitleg dat wij in de huidige maatschappij nog altijd een monarchie kennen, naast ons democratisch bestuur, is aan de keukentafel inmiddels uitgebreid besproken. Waarmee maar weer bewezen is dat sommige bestuursvormen door historie gegroeid zijn en kunnen blijven bestaan, ook wanneer er in de huidige tijd andere keuzes gemaakt zouden (kunnen) worden. Zowel in politiek als in organisaties.

‘Opzichters’ konden ingrijpen

Sparta kende overigens een interessante mengeling van bestuur waarin toezicht een belangrijke rol speelde. De eforen (Oudgrieks: ‘opzichters’) waren de vijf hoogste ambtenaren van de Spartaanse staat. In het klassieke Sparta van de 6e en 5e eeuw voor Christus controleerden ze de naleving van de Spartaanse levenswijze. De eforen konden de vergadering bijeenroepen als ze niet akkoord gingen met de beslissingen van de koningen en de bestuurders. Zij waren verantwoordelijk voor het ordelijk verloop. De koningen en de bestuurders mochten de Spartaanse staat leiden; de eforen waren hun tegenpolen. Zij legden de eed af dat ze het koningschap niet zouden aantasten, wanneer de koningen hun plichten nakwamen. Alleen als de koningen misstappen begingen, hadden de eforen de bevoegdheid om in te grijpen.

Toezicht, willekeur en macht

Vroeger was alles beter, zouden we aanvankelijk kunnen denken, maar ook toen was er naast de rede een irrationele component die de poort opende voor willekeur en persoonlijke macht. Het ritueel van de vallende ster is hier een aansprekend voorbeeld van. Het ritueel van de vallende ster was bedoeld om de koning te evalueren en ging als volgt: om de negen jaar kozen de eforen een wolkeloze nacht uit om naar de hemel te kijken. Wanneer een ster van de ene naar de andere kant van de hemel schoot, was dat een teken dat de koning gezondigd had tegen de goden. En de directe aanleiding om de koning te ontzetten uit zijn ambt.

Onredelijkheid en onrecht

Dit klinkt als iets van oude tijden. Een dergelijk ritueel zouden we nu nooit meer durven invoeren zonder de lachers op onze hand te krijgen. Ook de bestuurder van een organisatie die in de huidige tijd ‘valt’, kan echter een element van de vallende ster ervaren in het proces van aftreden of opstappen. Gevoelens van onredelijkheid ten aanzien van keuzes door het toezicht die niet te begrijpen zijn en op het oog ingegeven door irrationele krachten. Of het ervaren van onrecht of korte-termijndenken, zonder oog te hebben voor resultaten uit het verleden.

Waan van de dag

De huidige tendens is dat gedrag wat tien jaar geleden slechts de wenkbrauwen deed fronsen, nu leidt tot publiekelijke afzetting. Dat kan bij sommigen het gevoel oproepen dat de waan van de dag, het topic van het moment, aanleiding is voor rigoureuze keuzes. Vergelijkbaar met het toeval van een wel of niet vallende ster. Zoals de bekende anekdote waarin een manager een stapel sollicitatiebrieven laat vallen en alleen de bovenste meeneemt in de procedure, onder het mom van ‘kandidaten zonder geluk, hoeven we hier niet’. Een goede duiding van keuzes en uitgangspunten in de evaluatie kan voorkomen dat bestuurders zich onderdeel voelen van het ritueel van de vallende ster. Het kan voorkomen dat het gevoel van willekeur ontstaat en ervoor zorgen dat er meer acceptatie is voor genomen besluiten. Irrationeel of niet, ik schat in dat de eforen zouden afspreken een sterrenregen te zien als ze Poetin op dit moment hadden moeten evalueren.

Klik hier voor contact met Anke Brockmöller.