‘Visie en leiderschap ontstaan pas na een catastrofe’
In zijn boek Het Dictatorvirus kondigde auteur Frank Schaper in 2015 het Oekraïneconflict feitelijk al aan. Maar het Westen was afgelopen jaren vooral met zichzelf bezig en weigerde te acteren op de voorspelbare oorlog met dictator Poetin als aanjager. Schaper: ‘Het Westen heeft last van wensdenken en een gebrek aan voorstellingsvermogen.’ Zoals politieke leiders, maar ook corporate topmannen, vooral met het hier en nu bezig zijn en slecht sporadisch langer vooruit kijken. ‘Poetin en Xi Jinping verdelen de wereld als Stalin en Hitler, maar we sluiten onze ogen voor de geschiedenis en willen het niet zien.’
De profetische woorden in jouw boek Het Dictatorvirus uit 2015 zijn (nog) niet uitgekomen. ‘Vindt Poetin zijn Waterloo in Oekraïne, Syrië of de presidentsverkiezingen van 2018?’, lezen we. Maar hij zit er nog. Toch: je beschrijft in 2015 al pijnlijk nauwkeurig dat er een groot conflict aan zat te komen.
‘Voor Poetin is het bezit van Oekraïne iets essentieels. Hij beschouwt het als integraal onderdeel van Rusland. Als dictator ziet hij zichzelf als de grote verlosser. Hij volgde in mijn ogen het rijtje van karaktereigenschappen van leiders die zich tot dictator ontwikkelen: van zelfvertrouwen en hoogmoed, naar grootheidswaan en grootheidswaanzin. Oekraïne is voor Poetin een heilige missie. Bestudeerde je de geschiedenis, verdiepte je je op tijd in het brein van leiders en zijn rolmodellen, dan zag je dit conflict van heel ver aankomen. Overigens denk ik wel dat Oekraïne het echte Waterloo van Poetin gaat worden. Net zoals zijn rolmodel Napoleon uiteindelijk zijn Waterloo vond, twee jaar na diens overmoedige, maar fatale invasie van Rusland.’
Het Westen deed afgelopen decennium niks. Heeft het Westen gefaald en zitten slapen? Het Oekraïneconflict laten gebeuren?
‘Zeker. We –de leiders, de media- waren vooral bezig met Trump. En met wensdenken: ach, het gebeurt toch niet. In het Westen beschouwden we Syrië, Georgië en Tsjetsjenië als ver van ons bed en niet interessant genoeg. Te kleine krenten. Diezelfde fout maken we nu weer met China en Taiwan, al lijkt het Westen hier wel iets wakker geschud. Maar Xi Jinping en Poetin zijn de laatste jaren feitelijk bezig geweest als Stalin en Hitler in 1939. Net als met Polen in de vorige eeuw zijn ze landen aan het herverdelen. En we kijken gewoon toe en laten het gebeuren. De geschiedenis herhaalt zich niet, wíj herhalen de geschiedenis. Maar dan net even anders.’
Wat zegt dat over leiderschap in de breedte?
‘Dat we vooral bezig zijn met de korte termijn en ons moreel kompas te weinig laten meewegen, als we dat al hebben. Schröder en Berlusconi lagen “in bed” met Poetin. En Merkel stond toe dat Nordstream 2 er kwam. Allemaal wensdenken: het komt wel goed. Ze leerden niet van de geschiedenis. Dictators hebben rolmodellen. Wie een dictator wil begrijpen, moet zijn rolmodellen ontdekken en bestuderen. De rolmodellen van Poetin zijn onder andere Stalin, Andropov en Napoleon. Allen waren gericht op expansie en wilden een groot wereldrijk. Erdogan is niet anders, die volgt Ataturk en de Ottomaanse sultans als rolmodel- en het Westen loopt Erdogan ook nauwelijks voor de voeten. Het Westen loopt – zeker in het Oekraïneconflict- op een slap koord. Steunen we Oekraïne te weinig, dan gaat het land verloren. Steunen de NAVO- en EU-landen Oekraïne te veel, dan riskeren we een derde wereldoorlog, als die niet al is begonnen. Maar ook ondernemers lopen op slappe koorden. Ze hebben jaren zaken gedaan met Poetin en Rusland, en nu pas komen ze tot inzicht dat dat moreel verwerpelijk was. Beetje laat. Ze zagen de ware aard van de dictator niet, keken bewust de andere kant op en praatten zijn gedrag goed. Vroeg of laat gaat China ook Taiwan inlijven. We staan erbij, kijken ernaar en laten gebeuren dat China Amerika als wereldmacht verdrijft. Slecht leiderschap is een combinatie van moreel verwerpelijk en schadelijk voor hun volgers en de omgeving. Poetin is in beide opzichten een slecht leider. En hij is niet de enige.’
Waarom volgen wij dergelijke leiders?
‘Dat komt door onze menselijke aard. Wij horen wat we willen horen en kijken alleen naar de korte termijn en naar wat dichtbij is. Vergelijk het bijvoorbeeld met het coronavirus. Dat was eerst iets in China. Gaat wel over, zeiden we. Toen het virus Noord Italië en Brabant in carnavalstijd bereikte, reageerden we nog steeds niet. Het ging niet over ons en waarschijnlijk was het niet erger dan de griep. Mondkapjes? Testen? Allemaal niet nodig, wilden we graag geloven. Eén probleem: de realiteit was anders. Het werd pas serieus toen we familieleden in ziekenhuizen zagen liggen. Ook hier wensdenken: gaat wel over, terwijl epidemiologen al heel lang waarschuwen voor pandemieën. De fout die we keer op keer maken is: niet vooruitkijken en niet nadenken over scenario’s op lange termijn. In het Westen faalt leiderschap vaak. Leiderschap is vaak puur wensdenken. En onze aard zorgt ervoor dat wij hun voorbeeld graag volgen.’
Hoe komt het dat we zo slecht de geschiedenis bestuderen om problemen te voorkomen?
‘Ik ben niet verbaasd over falend leiderschap, dat zie je de hele menselijke geschiedenis al. De lange termijn zien we pas als er een catastrofe is geweest, als het urgent is. Kijk naar Zeeland 1953. We ontwikkelden pas een Deltaplan toen Zeeland overstroomde. Goede leiders zijn mensen die snappen dat de menselijke aard slecht is in het acteren op de lange termijn en weg beweegt van kortetermijnongemak. Kijk naar de onderstroom dat China steeds machtiger wordt; dat Trump bijna een tweede termijn kreeg; dat er oorlog kwam in Oekraïne. We mochten als Nederland geen duikboten leveren aan Taiwan, en gingen daarmee akkoord. We accepteerden de macht van China. We accepteerden zelfs dat Xi Jinping en Poetin een dealtje sloten over Oekraïne. Is er iemand die denkt dat het toeval is dat Poetin pas vier dagen na China’s Olympische Spelen Oekraïne binnenviel? Allemaal voorspelbaar, maar we acteren er niet naar. Gelukkig heeft de oorlog ook positieve bijeffecten. Europa is door dit conflict en de Brexit wel volwassener geworden. We zijn een nieuwe entiteit tussen twee machtsblokken, wat als gevolg zal hebben dat de komende jaren Europa steeds meer zal integreren en sterker zal worden. Bovendien denk ik wel dat dit conflict een wake-up call is voor beter leiderschap. Ondernemers en politici zullen toch na moeten gaan denken over de vraag: Hoe staat mijn morele kompas afgesteld? Met welke mensen wil ik eigenlijk zaken doen? En wat zegt mijn geweten?’
Nederland acteerde zowel politiek als ondernemend gezien ook niet echt visionair…
‘Inderdaad, wat eigenlijk vreemd is gezien onze eigen geschiedenis. Nederland heeft een historie van bezetting, in beide rollen. Door de Spanjaarden, door Napoleon, door de Duitsers werden wij bezet. Maar we waren zelf ook bezetters: kijk naar onze koloniën. In 1830 trok Nederland België binnen om haar onafhankelijkheid te voorkomen. In 1945 wilden we Indonesië terugveroveren met een “politionele actie”. We hebben beide zijden gezien, en het stelt me teleur dat er heel weinig inlevingsvermogen is in wat er al jaren in Oekraïne gebeurde. Een meerderheid stemde in 2016 tegen een associatieverdrag tussen Oekraïne en de EU. Dat willen we liever vergeten, maar ons “nee” kwam notabene nadat Poetin De Krim had geannexeerd en zijn mensen de MH17 hadden neergeschoten. Ook wij leren niet van de geschiedenis en reageren alleen op de korte termijn. Erger: we denken niet eens na over de lange termijn. Dictators maken daar gebruik van.’
In je boek Het Dictatorvirus, dat binnenkort wordt herdrukt, heb je het ook over democratische dictators. Wat zijn dat? Muteert het dictatorvirus?
‘Democratische dictators zijn dictators die ondanks een legitimatie van gekozen zijn, toch acteren als een dictator, de wetten veranderen, verkiezingen naar hun hand zetten en vervolgens een land om zeep helpen. Orban, Erdogan, Al-Sisi (Egypte), Maduro (Venezuela)… Het zijn ondanks de schijn van democratie alleenheersers. Zie ze als een soort delta-variant van het dictatortype. Ook het dictatorvirus muteert. Je kunt het zelfs nog breder trekken. Je hebt dictators van landen, maar je hebt ook dictators in het bedrijfsleven. Die brengen hun vijanden of onderdanen niet om, maar regeren wel met harde hand. Ook de Zuckenbergen van deze wereld zijn in zekere zin dictators die de wereld hun wil opleggen, met een discutabel moreel kompas. Een oorlog wordt tegenwoordig beslist door internet en communicatie. De kracht van echte democratie en leiderschap is dat je maar één of twee termijnen mag aanblijven, of dat je tijdig wordt weggestemd. Dat zorgt voor evenwicht. Daar is het in Rusland natuurlijk ook verkeerd gegaan. Daar ontbreekt een deugdelijke successieregeling. De wereld heeft toegestaan dat Poetin oneindig lang aan de macht mag zijn. De wereld mag dan wel veranderen, dictators zullen er blijven. Alleen kunnen we door de geschiedenis goed te bestuderen fouten voorkomen en tijdig acteren. Met een langetermijnvisie in plaats van hit and run. Maar inderdaad, we zijn wel hardleers. Kennelijk is er altijd eerst een catastrofe nodig voordat goed leiderschap een kans krijgt.’
