Benoem ervaringsdeskundigen in raad van toezicht zorgorganisatie

Ervaringsdeskundigheid in raden van toezicht helpt bij het borgen van het cliëntperspectief, vergroot de diversiteit en kan relevante expertise inbrengen, zoals duurzaamheid of digitalisering. Bart de Geus, datamanagementspecialist en actief als ervaringsdeskundig bestuurslid in de zorg, presenteert een praktisch volwassenheidsmodel voor de verankering van patiëntparticipatie in het toezicht.

Principe 1 van de Governancecode Zorg (2022) stelt dat de maatschappelijke doelstelling en legitimatie van de zorgorganisatie het bieden van goede zorg aan cliënten is. De raad van toezicht ziet erop toe dat hieraan voldaan wordt. De grote vraag is echter hoe je als raad van toezicht dat cliëntenperspectief in het toezicht borgt. Een van de manieren is het benoemen van toezichthouders die kunnen putten uit ervaringsdeskundigheid. Dat dit actueel is blijkt wel uit de recent verschenen handreiking voor cliëntraden, raden van toezicht en wervingsbureaus: Ervaringsdeskundigheid doet ertoe in goed toezicht van Bas Baanders (NVTZ) en Xandra van der Kruk (LOC).

Patiënt mede aan het stuur

Dit past in de ontwikkeling waarbij de patiënt en de zorgprofessional samen beslissen over wat de best passende zorg is. De patiënt zit dus mede aan het stuur in de behandelkamer. Het programma Uitkomstgerichte zorg dicht hier veel voordelen aan toe, zoals meer cliënttevredenheid, therapietrouw, betrokkenheid en goed geïnformeerde patiënten. Dit leidt tot minder twijfel, spijt, zorgkosten en operaties. Belangrijke thema’s in de bestuurskamers die vereisen dat er mét de patiënt beslist moet worden.

Niets over ons, zonder ons

‘Niets over ons, zonder ons’ is niet voor niets het leidende principe van het VN-verdrag Handicap. Een principe dat steeds breder toegepast wordt. Patiënten participeren bijvoorbeeld bij het opstellen van beleid of in medisch wetenschappelijk onderzoek (patiëntresearchpartner). Patiëntparticipatie is ook steeds vaker een vereiste om overheidssubsidie te krijgen. Het is immers gebleken dat de kwaliteit omhooggaat als patiënten betrokken zijn bij de besluitvorming.

Win-win-win-situatie

De zorg kent naast de eerdergenoemde thema’s ook andere belangrijke (maatschappelijke) uitdagingen, zoals verregaande digitalisering en duurzaamheid. Pieter Vos en Cor Calis (NVTZ) benaderen de maatschappelijke doelstelling dan ook breder in hun whitepaper Governance van Innovatie vraagt om innovatie van governance. Zij stellen dat ‘samen beslissen’ in de behandelkamers resulteert in ‘samen besturen’ in de boardrooms. Een ervaringsdeskundige toezichthouder kan daaraan bijdragen. Betrokkenheid van patiënten kent echter randvoorwaarden. Wanneer goed uitgevoerd, is het een winnende combinatie. Een ervaringsdeskundige in de raad van toezicht kan een win-win-win-situatie opleveren.

Misverstanden over ervaringsdeskundigheid

Uit zowel de literatuur als uit interviews met (ervaringsdeskundige) toezichthouders, adviseurs patiëntenparticipatie en een headhunter blijkt echter dat er misverstanden bestaan over ervaringsdeskundigheid in combinatie met toezichthouderschap:

• De ervaringsdeskundige toezichthouder is geen belangenbehartiger. Een toezichthouder dient zijn of haar rol altijd zonder ‘last of ruggespraak’ te verrichten. Ditzelfde geldt voor voordrachtkandidaten van de cliëntenraad. Wel mag je van een toezichthouder met ervaringsdeskundigheid verwachten dat hij of zij meer in het bijzonder aandacht heeft voor de positie van de patiënt/client/bewoner en een collectief beeld inbrengt.
• De ervaringsdeskundige is bovenal toezichthouder en dient de juiste kwalificaties daarvoor te bezitten.
• Een patiënt is niet gelijk aan een ervaringsdeskundige. Er is een verschil tussen individuele ervaringen en ervaringsdeskundigheid. Wanneer je diverse individuele ervaringen, wensen en verwachtingen bij elkaar brengt kom je tot collectieve ervaringen. Het betekent ook dat je je persoonlijke ervaring verwerkt hebt, kunt verwoorden en erop kunt reflecteren. Een ervaringsdeskundige is wellicht veelal zelf ook patiënt, maar dat hoeft niet. Je kunt je ervaring ook opgedaan hebben als bijvoorbeeld ouder, partner, broer/zus en/of mantelzorger. INVOLV heeft dit uiteengezet in onderstaande diagram:

• Onbekend maakt onbemind. Door onbekendheid ontbreekt veelal de dialoog over welke rol een ervaringsdeskundige kan spelen.
• De rollen als toehoorder, meedenker, adviseur, partner en regisseur, zoals beschreven in de Participatiematrix, hebben overlap met de vaardigheden en rollen van een toezichthouder. Een ervaringsdeskundige kan dus reeds vaardigheden in huis hebben die een toezichthouder ook nodig heeft.
• Angst voor emotionele reacties. Een kenmerk van een ervaringsdeskundige is dat hij of zij de persoonlijke ervaring al verwerkt heeft. Laat onverlet dat iedere toezichthouder in de raad een mens is die emoties heeft. En dat is maar goed ook.

Schijnparticipatie en -betrokkenheid

Er is een risico op schijnparticipatie en -betrokkenheid: het benoemen van ervaringsdeskundigheid in de raad omdat het moet, of wordt verwacht. In het Engels wordt dat tokenism genoemd: the fact of doing something only in order to do what the law requires or to satisfy a particular group of people, but not in a way that is really sincere (volgens de definitie in de Oxford’s Learner’s Dictionary). Het doel is dat het om ‘betekenisvolle betrokkenheid’ gaat, gebaseerd op gelijkwaardigheid. Neem dit als raad van toezicht mee in de jaarlijkse evaluatie. Stel je als raad bijvoorbeeld de vraag of één keer per jaar (verplicht) met de cliëntenraad om tafel zitten ook echt betekenisvolle betrokkenheid is. Overweeg om schijnparticipatie en -betrokkenheid als Kritische Risico Indicator te formuleren.

Opzet, bestaan en werking

Nadat de raad de bewustwordingsfase door is en ook het risico van schijnparticipatie en -betrokkenheid is onderkend, dient dit verankerd te worden. Zeker in het kader van de evolutie van ‘samen beslissen’ tot ’samen besturen’ dient dit opgenomen te worden in de toezichtvisie. Andere belangrijke documenten zijn de reglementen van de commissie Kwaliteit en Veiligheid en het profiel van de toezichthouder. De kwalificatie van ervaringsdeskundigheid kan bij uitstek als vereiste in het profiel van de voordrachtskandidaat van de cliëntenraad terugkomen. Denk verder aan de verankering in templates voor beslismemo’s, waarbij het patiëntperspectief een verplicht onderdeel is.

Spiegelen aan collega-zorgorganisaties

Kijkend naar de voordelen van samen beslissen en de uitkomsten, zoals geformuleerd in Uitkomstgerichte zorg, ligt het voor de hand Kritische Performance en Risico Indicatoren te formuleren, deze meetbaar te maken en te integreren in de performancecyclus. Hierbij is het van belang afstemming te zoeken in de keten om conflicterende indicatoren te voorkomen. Uiteraard is alleen een opzet niet voldoende: het moet geïmplementeerd worden, het moet werken en het moet continu verbeterd worden. Jezelf spiegelen aan collega-zorgorganisaties is dan ook van harte aanbevolen.

Praktisch volwassenheidsmodel

Het bovenstaande laat zich vertalen in een volwassenheidsmodel. Elke raad van toezicht zal op het vlak van ‘samen beslissen’, ‘samen besturen’ en patiëntparticipatie een verschillend volwassenheidsniveau hebben. Het model bestaat uit vijf niveaus (klik op de afbeelding voor een uitvergroting in pdf):

• Niveau 1 – Dit niveau kent geen noemenswaardige betrokkenheid van ervaringsdeskundigen. De raad van toezicht is ‘onbewust onbekwaam’.
• Niveau 2 - De raad is bewust onbekwaam en gaat aan de slag met de eigen bewustwording en laat zich bijvoorbeeld adviseren en informeren over patiëntparticipatie en ervaringsdeskundigheid.
• Niveau 3 – Er wordt een plan gemaakt (de opzet), waaronder het verankeren in de toezichtvisie, relevante regelementen en profiel(en).
• Niveau 4 - Het plan wordt geïmplementeerd (bestaan). Een fase waarin men bewust bezig is met de uitvoering.
• Niveau 5 – Dit niveau gaat over de werking van het uitgevoerde plan. Het is onderdeel van continu verbeteren. Er is sprake van onbewuste bekwaamheid. Een nieuwe toezichthouder die aantreedt zal het als normaal beschouwen dat het er is.

De gekleurde balk van rood naar oranje en groen geeft weer dat het risico op schijnbetrokkenheid afneemt wanneer de volwassenheid toeneemt.

Instrument voor discussie

Het gebruik van volwassenheidsniveaus is bedoeld voor discussie over waar de raad van toezicht staat, wat het geambieerde niveau is en wat er moet gebeuren om daar te komen. Het kan voorkomen dat er in de bestaande situatie reeds elementen zijn die in verschillende volwassenheidsniveaus terugkomen. Een voorbeeld: er is al bewust een toezichthouder met ervaringsdeskundigheid actief (niveau 4), maar er is nog niets over het patiëntperspectief in de toezichtvisie opgenomen (niveau 3).

Nieuwe pool toezichttalent

Er liggen vele valkuilen op de loer wanneer zowel de patiënt als toezichthouder onvoldoende kennis en bewustwording heeft van wat ervaringsdeskundigheid is. Wanneer goed uitgevoerd, zijn er echter de volgende ‘wins’:

Win 1: Een ervaringsdeskundige brengt het patiëntperspectief (zonder last en ruggespraak) naar de raad van toezicht, wat van wezenlijk belang is om toezicht te houden op de maatschappelijke doelstelling van de organisatie.

Win 2: Een ervaringsdeskundige heeft vaardigheden opgedaan in een of meerdere rollen die overlappen met de vaardigheden en rollen van een toezichthouder. Van belang is dat de ervaringsdeskundige ook vooral een goede toezichthouder is.

Win 3: Een ervaringsdeskundige in de raad van toezicht verhoogt de diversiteit en het includerende karakter van de raad. Er word niet meer ‘over ons, maar met ons’ gepraat. Het risico van schijnparticipatie binnen de gehele organisatie neemt af. Daarnaast kan een ervaringsdeskundige kandidaat ook ervaring op andere gebieden meebrengen die relevant zijn voor de zorg, zoals duurzaamheid of digitalisering. In die zin zou de pool van ervaringsdeskundigen ook een pool voor toezichttalent kunnen zijn.

Bart de Geus schreef dit artikel als eindopdracht voor de Leergang Board Potentials van NR Governance.

De Geus is bestuurslid van DQiRMD, het Dutch Quality institute Rheumatic and Musculoskeletal Diseases, en Lid van de Ervaringsdeskundigheidscommissie Onderzoeksvoorstellen van ReumaNederland. Hij was onder meer Hoofd Datamanagement/gedelegeerd CDO van de Volksbank, global manager data governance van HEINEKEN en IT-manager Business Intelligence van ING Nederland. Vanaf januari 2025 heeft hij zich zelfstandig gevestigd met b.artefact, een bureau voor interim-management & consultancy op het gebied van datamanagement en -strategie.

Klik hier voor contact met Bart de Geus.

Literatuurlijst

NR Governance. (2021). Zinvol toezicht begint met inzicht. Toolkit Commissariaat, 95

Integraal Zorg Akkoord (IZA). (2022). Samen werken aan gezonde zorg

Brancheorganisaties Zorg (BOZ). (2022). Governancecode Zorg

De Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn (NVTZ). Ervaringsdeskundig Toezien. https://www.nvtz.nl/dossiers/ervaringsdeskundig-toezien/

B. Baanders. (2023). Meerdere interviews met toezichthouders over ervaringsdeskundigheid. https://www.nvtz.nl/dossiers/ervaringsdeskundig-toezien/#Interviewreeks

 Alliantie Medezeggenschap & Governance. (2024). Driehoekspel in de polder. Een onderzoek naar de werking van het versterkt aanbevelingsrecht, pag. 20-38

Het Kenniscentrum Revalidatiegeneeskunde Utrecht (KCRU). Participatiematrix. https://www.kcrutrecht.nl/producten/participatiematrix

P. Vos, C. Calis. (2024). De Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn (NVTZ). Whitepaper - Governance van Innovatie vraagt om Innovatie van Governance.

Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen 2018 (Wmcz). Artikel 10. https://wetten.overheid.nl/BWBR0042294/2020-07-01

INVOLV. Wat is participatie? https://www.involv.nl/patientenparticipatie-voor-zorg-welzijn/wat-is-participatie

Programma Uitkomstgerichte Zorg 2018-2022 (VWS). https://www.uitkomstgerichtezorg.nl/

G.J. van Hal. (2022). ICT & Health. Nut en noodzaak van patient included toezicht. https://icthealth.nl/magazine/editie-02-2022/nut-en-noodzaak-van-patient-included-toezicht

B. Baanders. (2019). ‘Gezocht: ervaringsdeskundigen in raad van toezicht – Blind eten en doof horen’,  NR Governance Update, februari 2019.

Qualicor. https://www.qualicor.eu/assessments/ons-toetsingskader/

B. Baanders (NVTZ), X. van der Kruk (LOC). (2025). Ervaringsdeskundigheid doet ertoe in goed toezicht! Een handreiking voor cliëntenraden, raden van toezicht en wervingsbureaus in zorg en welzijn.